وقتی صحبت از مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی می‌شود، ابتدا لازم است این دو نوع موسیقی را به خوبی بشناسیم تا متوجه تفاوت‌ها و شباهت‌های بین آنها شویم. موسیقی ایرانی تقریباً دوازده 12 سبک دارد که هر کدام به عنوان یک دستگاه شناخته می‌شوند. هر دستگاه مجموعه‌ای از ملودی‌هایی است که چارچوب‌های اسکلتی بداهه‌نوازی نوازندگان را فراهم می‌کنند. به طور کلی چند ویژگی در موسیقی ایرانی وجود دارد که باعث تمایز آن از موسیقی غربی می‌شود.
موسیقی ایرانی با دستگاه‌ها، نغمه‌ها و سازهایی مثل سنتور، تار، دف، تنبور و کمانچه شناخته می‌شود و برخلاف موسیقی غربی بسیار بسیار ملودیک است. موسیقی غربی بیشتر روی هارمونی تمرکز دارد، اما در موسیقی ایرانی می‌توان به خوبی طبیعت ملودیک آوازها و آواها را تشخیص داد. تک نوازی یکی دیگر از ویژگی‌های اصلی موسیقی ایرانی است. اگر یک کنسرت موسیقی سنتی ایرانی را با کنسرت موسیقی غربی مقایسه کنید، متوجه می‌شوید که تک نوازی ملودیک در کنسرت بسیار بارز است تا جایی که یکی از نوازندگان با هنرنمایی ملودیک، دیگر نوازندگان را با خود همراه می‌کند.
همچنین درهم تنیده بودن دستگاه‌های موسیقی ایرانی با احساسات قومی مردم ایران، باعث شده این نوع موسیقی نمونه‌ای درخشان از موسیقی فولکلور شناخته شود. این ویژگی در موسیقی غربی به طور وسیع دیده نمی‌شود. علاوه بر این بسیاری از موسیقی‌دانان غربی اذعان کرده‌اند که موسیقی ایرانی به طور فاحشی آوایی غمگین و عجین با اندوه دارد که از احساسات بومی مردم ایران برمی‌خیزد. در ادامه تفاوت موسیقی غربی و سنتی را شرح می‌دهیم. با ما همراه باشید.
برای اینکه تفاوت موسیقی ایرانی و موسیقی غربی را بهتر درک کنیم، بد نیست ابتدا نگاهی مختصر به تاریخچه هر کدام بیاندازیم.
موسیقی ایرانی ریشه در ایران باستان دارد و شامل سنت‌های موسیقیایی امپراتوری‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی است. در این دوران که به عنوان دوران باستان ایرانی شناخته می‌شود، موسیقی بخش جدایی‌ناپذیر زندگی درباری، مراسم مذهبی و جشن‌های فرهنگی بود. ایرانیان باستان از سازهای مختلف موسیقی، اجراهای آوازی و رقص در آیین‌های مذهبی و سرگرمی‌های خود استفاده می‌کردند.
با ظهور اسلام در قرن هفتم میلادی، موسیقی ایرانی تحت تأثیر هنر و فرهنگ اسلامی، تحولی را تجربه کرد. موسیقی ایرانی عناصری از سنت‌های موسیقی عربی، آسیای مرکزی و ترکی را در خود جای داد و در عین حال ویژگی‌های منحصر به فرد خود را حفظ کرد. در دوران به قدرت رسیدن سلسله صفوی، شاهد تغییراتی اساسی در موسیقی کلاسیک ایرانی هستیم. در این دوران مدارس موسیقی تأسیس شدند و نوازندگان چیره‌دست قطعات پیچیده‌ای را در دستگاه‌ها و سیستم ردیف موسیقی ساختند و پایه و اساس موسیقی کلاسیک ایرانی را شکل دادند.
موسیقی ایرانی در دوران قاجار به تکامل خود ادامه داد و ضمن حفظ اشکال سنتی خود، تأثیراتی از موسیقی اروپایی را تجربه کرد. سازهای غربی به هنرمندان ایرانی معرفی شدند و موسیقی دستخوش مدرنیزاسیون شد و سبک‌های سنتی و مدرن با هم ترکیب شدند. در قرون بیستم و بیست و یکم، موسیقی ایرانی جهانی شدن را تجربه کرد. نوازندگان برجسته‌ای مانند محمدرضا شجریان، حسین علیزاده و کیهان کلهر به رسمیت شناخته شدند و موسیقی کلاسیک و فولکلور ایرانی را در سراسر جهان ترویج دادند. هنرمندان معاصر با ژانرهای تلفیقی، ملودی‌های ایرانی را با موسیقی جاز، راک و الکترونیک ترکیب کردند.
در ادامه مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی باید اشاره کنیم که موسیقی کلاسیک که عموماً به‌عنوان موسیقی سنتی غربی شناخته می‌شود، متمایز از موسیقی فولک غربی یا موسیقی پاپ در نظر گرفته می‌شود و ریشه در یونان و روم باستان دارد. در آن دوران موسیقی در آموزش و پرورش نقش مهمی داشت و در کنار حساب، هندسه و نجوم، جزو دروس 4 گانه‌ای بود که هر شخص باسوادی باید می‌آموخت. از این دوران ارغنون به جای مانده و اطلاعات بیشتری درباره قطعات در دسترس نیست.
پس از سقوط امپراتوری روم غربی در سال ۴۷۶ تا حدود ۱۴۰۰ میلادی، سرودهای مونوفونیک، که سرودهای ساده یا سرودهای گریگوری نیز نامیده می‌شوند، شکل غالب موسیقی غربی بودند. در اوایل دوره قرون وسطی، موسیقی غربی آوازی شامل ژانر مذهبی، عمدتاً سرودهای گرگوریایی، تک‌صدایی بود و از یک خط ملودی آوازی واحد و بدون همراهی تشکیل می‌شد. ژانرهای آوازی چندصدایی، که از چندین ملودی آوازی مستقل استفاده می‌کردند، در دوران قرون وسطی شروع به توسعه کردند و در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم رواج یافتند. آهنگسازان برجسته قرون وسطی عبارتند از هیلدگارد بینگنی، لئونن، پروتن، فیلیپ دو ویتری، گیوم دو ماشو، فرانچسکو لاندینی و یوهانس سیکونیا.
در دوره رنسانس یعنی از سال ۱۴۰۰ تا ۱۶۰۰ میلادی، بیشتر از سازها، خطوط ملودیک درهم تنیده متعدد و اشکال اولیه سازهای باس استفاده می‌شد. رقص‌های اجتماعی گسترده‌تر شدند، در نتیجه اشکال موسیقی مناسب برای همراهی با رقص شروع به شکل‌گیری کردند. در این زمان بود که نت‌نویسی موسیقی روی حامل و سایر عناصر نت‌نویسی موسیقی ایجاد شد. موسیقی کلاسیک که اوج شکوه موسیقی غربی است، از اوایل دهه ۱۷۵۰ تا اوایل دهه ۱۸۲۰ توسط ولفگانگ آمادئوس موتسارت، یوزف هایدن و لودویگ ون بتهوون شکل گرفت.
همچنان نوازندگان دوره کلاسیک از بسیاری سازهای دوره باروک، مانند ویولنسل، کنترباس، ریکوردر، ترومبون، تیمپانی، فورته پیانو (پیشرو پیانوی مدرن) و ارگ استفاده می‌کردند. در حالی که برخی از سازهای باروک مانند تئورب و راکت منسوخ شدند، بسیاری از سازهای باروک به نسخه‌هایی که هنوز هم از آنها استفاده قرار می‌شود، تغییر یافتند. سازهایی مانند ویولن باروک (که به ویولن تبدیل شد)، ابوای باروک (که به ابوا تبدیل شد) و ترومپت باروک که به ترومپت دریچه‌دار معمولی تبدیل شد.
در آغاز قرن بیستم، موسیقی غربی با ملودی‌هایی زیبا، هارمونی‌های پیچیده و فرم‌های گسترده، به طور مشخص چنان پتانسیلی پیدا کرد که تنوع موسیقیایی امروزی را پدید آورد. آهنگسازانی مانند گوستاو مالر و ریچارد اشتراوس با سمفونی‌ها و اپراهای گسترده به توسعه سنت کلاسیک غربی ادامه دادند، در حالی که امثال ژان سیبلیوس و وان ویلیامز آهنگ‌های خود را با عناصر ملی‌گرایانه و تأثیرات ترانه‌های عامیانه ترکیب کردند. امروزه موسیقی غربی شامل سبک‌های موسیقی بسیار متنوعی مثل سبک کلاسیک، پاپ، جز، راک، متال، هیپ هاپ و… بوده و در تمام دنیا شنونده دارد.
مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی را با بررسی تکنیک آنها ادامه می‌دهیم. با اینکه از اساس این دو نوع موسیقی از روش آموزش و تکنیک‌های صداسازی یکسانی بهره می‌برند، اما تفاوت‌های زیادی دارند. به طور کلی، موسیقی ایرانی از نظر تکنیکی یک موسیقی دستگاهی نامیده می‌شود. دستگاه‌های موسیقی ایرانی، مواد اولیه برای ساخت موسیقی را فراهم می‌کنند. دستگاه در موسیقی ترکی، معمولاً معادل مقام در نظر گرفته می‌شود. با این حال، این مفهوم در موسیقی ایرانی گسترده‌تر است و به مجموعه‌ای از سیستم‌ها اشاره دارد که از مقام و مواد ملودیک تشکیل شده‌اند. مقام، مُد است، مجموعه‌ای خاص از زیر و بمی‌ها که آهنگسازان انتخاب می‌کنند و هر کدام پیکربندی منحصر به فردی از فواصل را دارند.
در موسیقی ایرانی دوازده دستگاه وجود دارد که هر کدام دارای یک محدوده ملودیک (مایه) خاص هستند. یک دستگاه شامل گوشه‌هایی است که ملودی‌های ناشناسی هستند که یکی پس از دیگری اجرا می‌شوند. طول آنها با یکدیگر متفاوت است و با لحن دستگاه مطابقت دارند. دوازده دستگاه در موسیقی ایرانی عبارتند از: شور، ابوعطا، دشتی، بیات ترک (یا بیات زند)، افشاری، سه گاه، چهارگاه، همایون، بیات اصفهان، نوا، ماهور و راست (یا راست پنجگاه). اجرای یک دستگاه معمولاً با بخشی به نام درآمد (مقدمه) آغاز می‌شود که در آن مُد (مُکام) و مایه دستگاه بیان می‌شوند. پس از درآمد، گوشه‌ها می‌آیند که برخی از آنها مختص یک دستگاه خاص هستند.
به طور کلی بزرگ‌ترین تفاوت موسیقی ایرانی و غربی در فواصل پرده و نیم پرده است. فواصل بین زیر و بمی‌های موسیقی ایرانی با موسیقی غربی متفاوت است. علاوه بر ثانیه‌های ماژور و مینور در فواصل متوالی، نت‌های سه‌چهارم، کمی بزرگتر از نیم‌نت غربی و نت‌های پنج‌چهارم، کمی بزرگتر از کل نت غربی هستند.
به مجموعه قطعاتی که هر دوازده دستگاه را تشکیل می‌دهند، ردیف گفته می‌شود. از سوی دیگر، این کلمه برای اشاره به قطعات تشکیل‌دهنده رپرتوار موسیقی سنتی ایران نیز به کار می‌رود. شناخت ردیف‌هاست که به نوازنده کمک می‌کند یک قطعه سنتی ایرانی را به خوبی بنوازد. برای نواختن موسیقی غربی، کافی است نت خوانی را به خوبی یاد گرفته و یک ساز انتخاب کنید. اما اگر قصد دارید در نواختن موسیقی ایرانی موفق شوید، لازم است ابتدا ساز خود را انتخاب کرده و سپس در دستگاه مدنظرتان، ردیف‌ها را به خوبی شناخته و براساس لحن ساز کار نوازندگی را پیش ببرید.
با مطالعه مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی متوجخ می‌شوید که طیف گسترده‌ای از سازهای زهی، آرشه‌ای، کوبه‌ای و بادی چوبی برای نواختن موسیقی ایرانی در اختیار فرد قرار دارد. در میان آنها، سه‌تار (نوعی عود با گردن بلند)، تار (نوعی عود با گردن بلند دیگر)، سنتور (نوعی سنتور چکشی)، کمانچه (نوعی کمانچه میخ‌دار)، نی (نوعی فلوت با لبه) و تمبک (یا دمبک که یک طبل چوبی به شکل گلدان است) از پرکاربردترین سازهای موسیقی کلاسیک ایران هستند.
تفاوت اساسی میان سازهای ایرانی و غربی، در چگونگی کوک کردن آنها و اجرای نت‌هاست. برای مثال سیم‌های سه‌تار در فواصل منحصر به فرد موسیقی ایرانی، اغلب با پیروی از الگوی ر-سل-دو-دو، کوک می‌شوند. با این حال، این کوک می‌تواند بسته به قطعه و ترجیحات نوازنده متفاوت باشد. موسیقی ایرانی بر سیستمی به نام دستگاه متکی است که از هفت ساختار مُدال اصلی تشکیل شده است که هر کدام شامل گام‌ها و موتیف‌های منحصر به فردی هستند. این مدها امکان ایجاد طیف وسیعی از صداهای ریزپرده‌ها را فراهم و ملودی‌های متمایز و ظریف سه‌تار را ایجاد می‌کنند.
در ادامه مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی نیاز است تا با تفاوت گام و فواصل آنها نیز آشنا شویم. فواصل موسیقی یا گام به تفاوت فرکانس بین دو نت اشاره دارد که پایه و اساس ساختارهای ملودیک و هارمونیک را تشکیل می‌دهد. در مقایسه موسیقی ایرانی و موسیقی غربی متوجه می‌شویم که در غربی، سیستم استاندارد، اکتاو را به ۱۲ نیم‌پرده مساوی تقسیم می‌کند. با این حال، در سنت‌های موسیقی شرقی؛ به ویژه سنت‌های ایران، عربستان، هند و ترکیه از طیف وسیع‌تری از فواصل، از جمله ریزپرده‌ها که کوچکتر از نیم‌پرده هستند، استفاده می‌کنند. به همین دلیل یکی از اصلی‌ترین تفاوت موسیقی ایرانی و غربی از نظر گام و فواصل، در وجود چیزی به نام ریزپرده‌ها در موسیقی ایرانی است.
ریزپرده‌ها یا Microtones فواصلی کوچکتر از نیم‌پرده در سیستم ۱۲ صدایی موسیقی غربی هستند. این فواصل؛ به ویژه در موسیقی سنتی شرقی و برخی از سبک‌های معاصر غربی رایج هستند. میکروتون‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند؛ زیرا امکان ایجاد ظرافت‌های ظریف تنال را فراهم می‌کنند و می‌توانند بیان عمیق عاطفی را در موسیقی انتقال دهند. برای مثال کوارترن تُن‌ها، یکی از ریزپرده‌های مشهور موسیقی ایرانی است که شامل فاصله بین دو و دو کورون می‌شود و در موسیقی غربی به ندرت استفاده می‌شود.
دکتر ماکان آریا پارسا یکی از کارآفرینان موفق ایرانی است که توانسته به خاطر نبوغ و پشتکار، در عرصه موسیقی نیز به خوبی بدرخشد. از نظر ماکان آریا پارسا، اصلی‌ترین تفاوت موسیقی غربی و سنتی، جدای از موارد تکنیکی و مرسومی که بررسی کردیم، در احساسی است که خواننده هنگام اجرای هر کدام از خود بروز می‌دهد. برای موفقیت در موسیقی ایرانی لازم است که احساسی ناب، برخاسته از سنت موسیقی سنتی در اجرای آواز یا ساز دمیده شود تا هر کس با شنیدنش متوجه شود با موسیقی ایرانی طرف است.
1- اصلی‌ترین تفاوت موسیقی ایرانی و غربی از نظر تکنیکی چیست؟
نکته مهم در موسیقی ایرانی و موسیقی غربی این است که سبک ایرانی نظر تکنیکی یک موسیقی دستگاهی نامیده می‌شود. دستگاه‌های موسیقی ایرانی، مواد اولیه برای ساخت موسیقی را فراهم می‌کنند. این در حالی است که موسیقی غربی آزاد از دستگاه بوده و بیشتر با نت و هارمونی سروکار دارد.
2- دستگاه‌های 12 گانه موسیقی ایرانی کدامند؟
شور، ابوعطا، دشتی، بیات ترک (یا بیات زند)، افشاری، سه گاه، چهارگاه، همایون، بیات اصفهان، نوا، ماهور و راست (یا راست پنجگاه) جزو دستگاه‌های 12 گانه موسیقی ایرانی هستند.
3- تفاوت سازهای غربی و سنتی ایرانی چیست؟
مهمترین تفاوت سازهای غربی و سنتی ایرانی در نحوه کوک کردن و اجرای نت‌ها روی هر کدام است.
4- ریزپرده در موسیقی غربی و موسیقی ایرانی چیست؟
در موسیقی غربی، سیستم استاندارد، اکتاو را به ۱۲ نیم‌پرده مساوی تقسیم می‌کند. با این حال، در سنت‌های موسیقی شرقی؛ به ویژه موسیقی ایرانی، از طیف وسیع‌تری از فواصل، از جمله ریزپرده‌ها که کوچکتر از نیم‌پرده هستند، استفاده می‌کنند. این فواصل کوچک میان نیم پرده‌ها را ریزپرده می‌گویند.
علاقه علمی و پشتکار فردی میثم شکری ساز باعث شده تا در مسیرهای مختلفی ازجمله کارآفرینی، آموزش، مشاوره، بازیگری و خوانندگی فعالیت داشته باشد و همیشه به دنبال تجربه‌های تازه برود. در کنار این همه، ورود به دنیای خلبانی برای او تنها یک علاقه نبود، بلکه راهی برای تقویت مهارت‌هایی بود که هر کارآفرین به آنها نیاز دارد: اعتماد به نفس، تصمیم‌گیری سریع، نگاه کل‌نگر و ترکیب دانش‌ها برای خلق راه‌حل‌های نو!
جدیدترین مقالات
